Bu bölümde;
yer verilmiştir.
İnsan haklarından biri olan sosyal güvenlik hakkı, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin yayınlanmasından bu yana insan hakları belgelerinin önemli bir başlığı olmuştur.
Sosyal güvenlik hakkı; yeterli yaşam standartlarını sağlamayı hedefleyen çalışma hakkı ile birlikte yeterli sağlık hizmetlerine erişimi, hastalık, analık, maluliyet, emeklilik, yaşlılık ve dulluk hallerini de içeren tüm alanlarda korumayı hedefler.
Devletler, vatandaşlarının sosyal güvenlik haklarını sağlamakla yükümlü olmakla birlikte, sosyal güvenlik sistemine dahil olmayanları da kapsayacak bir biçimde önlemleri almakla da yükümlüdür.
İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (1948)
Madde 22: “Herkesin, toplumun bir üyesi olarak, sosyal güvenliğe hakkı vardır.”
Madde 25: “Herkesin, kendisinin ve ailesinin sağlığı ve iyi yaşaması için yeterli yaşama standartlarına hakkı vardır; bu hak, beslenme, giyim, konut, tıbbi bakım ile gerekli toplumsal hizmetleri ve işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, yaşlılık ya da kendi denetiminin dışındaki koşullardan kaynaklanan başka geçimini sağlayamama durumlarında güvenlik hakkını da kapsar.”
Açıklama: Sakatlık, Birleşmiş Milletler düzeyinde ilk kez İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ile ele alınmıştır.
BM Sakatlar İçin Fırsat Eşitliği Hakkında Standart Kurallar, 1993
Kural 8-Gelirin Korunması ve Sosyal Güvenlik: Devletler; sakatların sosyal güvenlikleri ile gelirlerinin korunmasını yasal hale getirmekten sorumludurlar. Sakatlıkları yüzünden ya da sakatlığa bağlı faktörlerden dolayı gelirlerini kaybetmiş ya da gelirlerin de bir azalma olmuş veya yukarıdaki nedenlerden ise kabul edilmemiş sakat kimselere, yeterli düzeyde bir gelir desteği sağlanmasını hükme bağlamalıdırlar. Devletler bu rejimlerce sakatların kapsam içine alınmamasına veya ayrımcılık yapılmamasına engel olacak hükümler getirmelidirler.
Devletler, sakat bir kimsenin bakımını üstlenen bireylerin, sosyal güvenlik kapsamına alınmasını ve bunlara gelir desteği yapılmasını sağlayan şartı da hükme bağlamadırlar. Sosyal güvenlik sistemleri, sakatların kazanç sağlama kapasitelerini geliştirecek teşvikleri kapsam içine almalıdırlar. Bu sistemler, meslek edindirme kurslarının organizasyonunu, geliştirilmesini ve finansmanını sağlamalı ya da bunlara katkıda bulunmalıdırlar. Bunlar, aynı zamanda, işe yerleştirme hizmetlerine de yardımcı olmalıdırlar.
Sosyal güvenlik programları, sakatların kazanç sağlama kapasitelerini oluşturmaları veya yeniden düzenlemeleri için, iş aramalarını teşvik edici özellikte olmalıdırlar. Gelir desteği, sakatları iş göremeyecek hale getiren, sakatların iş aramalarında cesaret kırıcı etkilerini kaybedinceye kadar sürdürülmelidir. Bu destek, yalnızca, sakatların yeterli ve güvenli bir geliri elde etmeleri durumunda azaltılmalı veya kesilmelidir. Devletler, sakatlıkla ilgili bilgi ve malumatı ulusal, bölgesel ve yerel çevreler içerisinde tüm siyasi ve idari düzeylere yayacak önlemleri almalıdırlar.
Anayasa’nın aşağıdaki maddelerinde de görüldüğü gibi; her vatandaş sosyal güvenlik hakkında sahiptir ve engelliler sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler arasındadır.
TC. Anayasası
Madde 60: Sosyal Güvenlik Hakkı: Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir.
Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar.
Madde 61: Sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler: Devlet, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle, malûl ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar.
Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır.
Yaşlılar, Devletçe korunur. Yaşlılara Devlet yardımı ve sağlanacak diğer haklar ve kolaylıklar kanunla düzenlenir.
Devlet, korunmaya muhtaç çocukların topluma kazandırılması için her türlü tedbiri alır.
Bu amaçlarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur.
Engelli çalışanın erken emeklilik hakkı
1 Ekim 2008 tarihinde yürürlüğe giren 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile SSK, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı tek bir çatı altında toplanmış, bu üç kurumun ilgili Kanunlarının geçerli hükümleri, Kanun’a geçici maddeler olarak alınmıştır. Dolayısıyla 5510 sayılı Kanun’un yürürlüğe girmesinden önce işe girmiş olanlar, işe girişte tabi oldukları kanunlardan (5510 sayılı Kanunun geçiş hükümleri ile), yararlanmaya devam etmektedirler. 5510 sayılı Kanun’un emeklilik ve malullük ile ilgili hükümlerinin yürürlük tarihi; 1 Ekim 2008’dir.
Engelli çalışanların erken emeklilik hakları için sitemizin Bilgi Bankası bölümünde “Engellilerin Emeklilik Hakları” başlığına bakınız.
Malulen Emeklilik
Malul sayılma hakkı, 5510 sayılı Yasa’nın 25’inci maddesinde yer almaktadır. Engelli çalışanların sık sorduğu sorulardan biri “engel oranım %60’ın üzerinde, malulen emekli olur muyum” sorusudur. Burada dikkat edilmesi gereken konu; engelli sağlık kurul raporunda verilen engel oranının, SGK tarafından malul sayılma için gerekli olan çalışma gücü kaybı oranı olmadığıdır. Yani her engel oranı %60’ın üzerinde olan kişi, malul sayılmamaktadır.
Maluliyet başvurusunda, SGK tarafından yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularının sağlık kurullarınca usûlüne uygun düzenlenecek raporlar ve dayanağı tıbbî belgelerin incelenmesi sonucu, çalışma gücünün en az % 60’ını veya vazifelerini yapamayacak şekilde meslekte kazanma gücünü kaybettiği SGK Sağlık Kurulunca tespit edilen sigortalı, malûl sayılır.
Ancak, sigortalı olarak ilk defa çalışmaya başladığı tarihten önce sigortalının çalışma gücünün % 60'ını veya vazifesini yapamayacak derecede meslekte kazanma gücünü kaybettiği önceden veya sonradan tespit edilirse, sigortalı bu hastalık veya engelliliği sebebiyle malûllük aylığından yararlanamaz.
Malul kararı verilip malullük aylığı bağlananlar için SGK Sağlık Kurulu, kontrol muayenesi şartı koyabilir.
Maluliyet ile ilgili bilgi için sitemizin Bilgi Bankası bölümünde “Malullük hakları nasıl kazanılır?” başlığına bakınız.
Ağır engelli çocuğu olan sigortalı annelerin erken emekliliği
1 Ekim 2008 tarihinden sonra (çocuğun doğum tarihi ve ağır engelli hale geldiği tarih dikkate alınır), çalışılan sürenin dörtte biri oranında süre çalışılan süreye ilave edilir. Bu süre emekliliğe kalan süreden düşürülür. Bu haktan yararlanmak için, eğer boşanma durumu varsa velayetin annede olduğu süreler dikkate alınır. Çocuğun bakım evine verilmesi halinde bu haktan yararlanma süresi sona erer. Bakıma muhtaç durumdaki çocuğun vefatı halinde anne, çocuğun yaşadığı süreler için sonradan başvuruda bulunabilir.
Ağır engelli çocuğu olan annelerin erken emeklilik hakkı ve engelli erkek çocukların maluliyet işlemleri hakkında sitemizin Bilgi Bankası bölümünde “Engelli Çocuğu/Yakını Olan Çalışanların Hakları” başlığına bakınız.
Engelli erkek çocukların maluliyet işlemleri
Sağlık hakkının devamı için engelli erkek çocuklarının maluliyet kararı önemlidir.
5510 Sayılı Kanun’a göre; kız ya da erkek olduğuna bakılmaksızın malul olan ve evli olmayan çocukların anne-babaları üzerinden sağlık yardımı alma hakları bulunmaktadır. Ayrıca bu çocuklar vefat eden ana veya babaları üzerinden yetim aylığı da alabilmektedirler.
Ancak bu haklardan yararlanmak için; SGK Sağlık Kurulu kararı ile çalışma gücünü en az %60 oranında yitirip malul olduğunun anlaşılması gerekmektedir.
SGK tarafından malul kabul edilmeyen engelli çocuklar; öğrenime devam etmeyenler 18 yaşını doldurduklarında, öğrenimine devam edenler liseyi bitirdikten 2 yıl sonra; anne ya da babalarının üzerinden düşürülmektedirler. Çocuk, üniversite eğitimine devam edecek ise üniversiteyi bitirdikten sonraki 2 yıl, anne ya da babalarının sağlık yardımından yararlanırlar.
18 yaşını doldurup öğrenimine devam edenler için okul kayıt belgesinin her yıl SGK’ya verilmesi gerekir. Okulda sınıf tekrarı yapanlar için tekrar ettikleri yıllar hesaba katılmaz. Yani 21 yaşında olup halen lisede okuyan erkek engelli çocuklar, anne veya babalarının üzerinden düşürülür.
Maluliyet ve Çalışma Gücü Kaybı Tespiti İşlemleri Yönetmeliği ve Maluliyet Tespiti
SGK Sağlık Kurulu, engelli erkek çocukların başkasının bakımına muhtaç derecede malul olup olmadığına karar vermek için; 28.09.2021 tarihli Maluliyet ve Çalışma Gücü Kaybı Tespiti İşlemleri Yönetmeliği’ne göre inceleme yapar.
Yönetmelik’e göre “Başka birinin sürekli bakımına muhtaç derecede ağır engelli çocuk”: 20/2/2019 tarihli ve 30692 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Çocuklar İçin Özel Gereksinim Değerlendirmesi Hakkında Yönetmelikte tanımlanan “Çok ileri düzeyde ÖGV, “Belirgin ÖGV” ve “Özel koşul gereksinimi var (ÖKGV)” ile 20/2/2019 tarihli ve …Erişkinler İçin Engellilik Değerlendirmesi Hakkında Yönetmelikte tanımlanan “Tam bağımlı engelli birey” durumu” olarak ifade edilmiştir.
Başka birinin sürekli bakımına muhtaç olma halleri (MADDE 10): Sigortalıların başka birinin sürekli bakımına muhtaç olduğu durumlar aşağıda belirtilmiştir:
a) Kuadripleji, parapleji, dipleji ve sigortalının yaşamını kendi başına yürütmesine engel hemipleji veya merkezi sinir sisteminin sfinkter bozuklukları ile birlikte olan diğer hastalıklar.
b) Süreli veya sürekli ruh sağlığı ve hastalıkları kliniğinde kalmayı gerektiren ve tedavi edilemeyen psikotik hastalıklar.
c) İki gözde de yüzde yüz (tam) görme kaybı.
ç) İki elin kaybı veya yok hükmünde olması.
d) Bir kolun omuzdan ve bir bacağın kalçadan kaybı veya yok hükmünde olması.
e) Her iki bacağın alttan en az 1/3’ünün kaybı veya yok hükmünde olması.
f) Tedavisi olanaksız bir hastalıktan ileri gelen ağır beslenme bozuklukları ve kaşeksiler.
g) Solunum yetmezliği nedeniyle yardımcı solunum cihazlarının sürekli kullanılması.
ğ) Giyinme, beslenme, fonksiyonel mobilite, bağırsak ve mesane bakımı, kişisel hijyen ve tuvalet ihtiyaçları gibi günlük yaşam aktivitelerinin sağlanamaması.
h) Bu maddede tespit edilen durumlar dışında kaldığı halde tedavi edilemeyen ve başka birinin sürekli bakımına muhtaç duruma gelinmesine sebep olan sekeller ve ağır hastalıklar.
Sigortalı çocuğunun maluliyet tespiti (MADDE 7): Sigortalının, çalışma gücünü ağır düzeyde kaybettiği tespit edilen hak sahibi veya bakmakla yükümlü olduğu çocuğu malul sayılır. Bu tespitlerde hastalık listesi esas alınır. Hastalık listesi için Yönetmelik ekine bakılmalıdır.
Örneğin; Hastalık listesine göre zeka puanı (IQ düzeyi) 50 ve altında olanlar, malul sayılabileceğinden; zeka puanı 50’nin üzerinde olan; otizmli, down sendromlu, zihinsel engelli ve serebral palsili engelli gençler, malul sayılmayabilir.
Engelli raporunda ”ağır engelli” ibaresi olsa dahi eğer zeka puanı 50’nin üzerinde ise bu çocuklar, malul sayılmayabilirler.
Malul kararı alamayan çocuklar, anne ya da babalarının vefatı halinde yetim aylığı da alamazlar.
Haklarında vasi kararı olması, sağlık hakkının anne ya da baba üzerinden devamını sağlamaz.
Engelli erkek çocuğu olup istihdam edilemeyenler için aileler; ellerindeki mevcut engelli sağlık raporu ile birlikte SGK’ya doğrudan ya da posta ile başvuru yaparak, çocukları hakkında maluliyet tespiti yapılmasını istemelidirler.
Maluliyet tespiti için, sağlık yardımı kesilmeden ve öğrenim devam ederken, okula gitmeyenler için 18 yaş dolmadan başvuru yapmak gerekir.
Devlet memurlarının çocukları, 25 yaş doluncaya dek memur olan anne ya da babalarının üzerinde kalsalar da SGK’nın bazı çocuklar için bu yaşı beklemediği görülmüştür Örneğin (her iki örnekteki babanın 1 Ekim 2008 tarihi öncesinde işe girmiş olduğu bilinmeli); lise ya da üniversite eğitimine devam etmeyen ağır düzeyde zihinsel engelli bir çocuğun, kamu çalışanı baba üzerinden sağlık yardımı 25 yaşına dek devam etmiştir. Baba, maluliyet tespitini, çocuk 25 yaşını doldurduğunda yaptırmıştır. Öte yandan yine kamu çalışanı bir baban, ağır zihinsel engelli ve eğitimine devam etmeyen oğlunun, kendi üzerinden düşürüldüğünü, 18 yaşını doldurduğu günlerde acil servise gitmesi ile öğrenmiştir. Bu baba da maluliyet tespiti başvurusunu çocuk 18 yaş doldurduğunda yapmıştır.
Başvuruda, 20 Şubat 2019 tarihi öncesi alınmış engelli sağlık kurul raporu ise; raporun aslı değil (sonraki işlemlerde gerekli olabileceğinden), raporun alındığı hastane başhekimliğince ıslak imzalı aslı gibidir sureti kullanılır. Rapor, 20 Şubat 2019 tarihinden sonra alınmış ise e-nabızdan alınan sureti ile başvuru yapılabilir. Başvuruda, çocuğa ait tıbbi belgelerin aslı ya da aslı gibidir yazılı ıslak imza ile onaylı suretleri kullanılır. Çocuğun ve ebeveynin kimlik belgeleri ve dilekçe ile başvuru yapılır. Dilekçe, “Çocuğun maluliyet tespiti” talebi ile başvuru esnasında da doldurulabilir. Ağır engelli erkek çocuğu olan annelerin erken emeklilik talebi, SGK’dan onaylanmış ise onay belgesini başvuru dilekçelerine eklemeleri tavsiye edilir. SGK incelemesi sonucunda, sonuç aileye bildirilir. SGK kararına itiraz edilebilir. İtiraz için zaman aşımı yoktur.
Bu başvurunun yapılabilmesi için, anne ya da babanın, emekli ya da çalışan ya da prim ödeyen olarak SGK ile ilişkisi olması gerekir. Başvuru, SGK ile bağlantılı olan ebeveyn üzerinden değerlendirilir.
Yukarıdaki bilgiler için SGK Çalışma Gücü Kaybı İle Meslekte Kazanma Gücü Kayıp Oranı Tespit İşlemleri Genelgesini okuyunuz. Bakınız: https://www.alomaliye.com/wp-content/uploads/2015/09/sgk-genelgesi-2015-23.pdf
Malul kararı alamayan çocuk (yetim aylığı alamaz), zorunlu sağlık primi ödemesi ile ilgili gelir testi yatırmak üzere, sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakfına başvurur. Aylık kişi başı hane geliri, brüt asgari ücretin üçte birinden az olanlar (2025 yılı için 8.668,5TL) hakkında “G0” kararı (eski yeşil kartlı gibi) verilir ve sağlık primleri, Devlet tarafından ödenir. Haklarında “G0” kararı verilmeyenler, brüt asgari ücretin yüzde 3’ü kadar (2025 yılı için 781.04TL) aylık sağlık primini zorunlu olarak öder. Borcun ödenmemesi halinde ücretsiz sağlık hizmeti almak mümkün olmayacaktır.
Engelli aylığı alan bireyin, malul çocuk olup olmadığına bakılmaksızın sağlık primleri Devlet tarafından ödenmektedir. Engelli aylığı kesilirse, engelli erkek çocuk için maluliyet tespiti istenmelidir.
Kontrol muayenesi
Emekli olanlardan, malulen emekli olanlardan, ağır engelli çocuğu olup erken emeklilik hakkı alan kadın sigortalılardan ve haklarında “malul çocuk” kararı olanlardan, kontrol muayenesi istenebilir.
Maluliyet ve Çalışma Gücü Kaybı Tespiti İşlemleri Yönetmeliği’ne göre “Kontrol muayenesi ve değerlendirme” başlıklı 15’inci maddesi şu şekildedir: “Kanunun; 25 inci maddesinin birinci fıkrasına göre malul sayılanlar ile 28 inci maddesinin beşinci veya geçici 4 üncü maddesinin altıncı fıkralarına göre çalışma gücü kaybı oranı ve 28 inci maddenin sekizinci fıkrasına göre ağır engellilik tespiti yapılanlar;
a) Kurumca yürütülen soruşturma nedeniyle,
b) Maluliyete ilişkin Kurumca verilen karar gereği,
c) Malullük, vazife malullüğü aylığı bağlanmış sigortalıların, malullük durumlarında artma veya başka birinin sürekli bakımına muhtaç olduklarına ilişkin talepleri halinde,
ç) İhbar ve şikayet halinde,
kontrol muayenesine tabi tutulabilir.
2) Kontrol muayenesine ilişkin değerlendirme Kurum Sağlık Kurulunca yapılır.
3) Kontrol muayenesine istinaden yapılan değerlendirme sonucu gerekli görülen hallerde yeniden kontrol muayenesi istenebilir.
4) Kontrol muayenesi değerlendirmeleri ilk maluliyet kararına esas mevzuat hükümleri çerçevesinde yapılır.
5) Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulunca kontrol muayenesi kararı verilmesi halinde bu kontrol muayenesine ilişkin değerlendirme Kurum Sağlık Kurulunca yapılır.”.
İtiraz hakkı
Erken emeklilik, malulen emeklilik ve çocukların malul kararı ile ilgili başvuruları red edilenler, karara itiraz edebilir. İtiraz, Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulunca değerlendirilir. Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulu tarafından verilen kararlar, SGK Sağlık Kurullarını bağlar.
Adi malullük, vazife malullüğü hakkında bilgi için sitemizin Bilgi Bankası bölümünde “Malul ve Emekli Olanlar Yeniden Çalışabilir mi?” başlığına bakınız.
Engelsizkariyer.com için hazırlayan: Ayşe Sarı | SAHİMSEN Engelliler Komisyon Başkanı
Engelsizkariyer.com’u kaynak göstermeden kopyalanması yasaktır. Copyright © 2025 Tüm Hakları Saklıdır.
