4857 sayılı İş Kanunu, zorunlu istihdamın işveren üzerindeki vergi yükünü hafifletse de durum parlak değil: İşveren, kadroda gözüken ama işe gelmeyen personel istiyor.

Türkiye'de işe alımlarda önyargının önemli bir rol oynadığını belirten Human Resources Management (HRM) kurucu ortağı Aylin Coşkunoğlu Nazlıaka, "İşverenin engelli istihdam etme konusunda gönüllü olmadığı gerçeğini kabul edelim" diyerek genel tabloyu aktarıyor. Özürlülere ilişkin hükümler içeren 4857 sayılı İş Kanunu uyarınca 50 ve daha fazla personel çalıştıran iş yerleri yüzde üç oranında engelli, eski hükümlü, terör mağduru çalıştırmak zorunda.

'Bankamatik personel'
Bu kotanın dolmaması halinde çalıştırılmayan her işçi için öngörülen ceza, ayda bin 356 YTL. Bu cezayı ödemek yerine şirketlerin bir kısmı yaklaşık 850 - 900 YTL maaşla bu yükümlülüğünü yerine getirmeyi seçiyor. Ancak Türkiye'deki fiili durum şöyle: İşveren zorunlu istihdamda çözümü, 'bankamatik personel' çalıştırmakta buluyor. Yani söz konusu işyerinin kadrosunda görülen ama işe gidip gelmeyen, ay sonunda maaşını çekip, işe bir katkı yapmayan personelden bahsediyoruz. Şirket böylece kanun karşısında yükümlülüğünü yerine getiriyor ama söz konusu işgücü gerçek anlamda istihdama katılmış olmuyor. Bunun sonucunda engelli, eski yükümlü ve terör mağdurunun topluma ve iş dünyasına entegrasyonu için tasarlanan kanun hedefini ıskalanıyor. İşverenin istihdam edilmesi zorunlu olanlara dışardan sigortayı ve maaşı ödemeyi tercih etmesinin arkasında pek çok neden var. İş'te İnsan olarak istihdam alanında çalışan danışman şirketlerle engelli ve hükümlü çalıştırmakla yükümlü kurumlar nezrinde küçük çaplı ve gayrı resmi bir araştırma gerçekleştirdik. Bu konuda görüşüne başvurduğumuz kişiler, şirketlerin bu alanda personel alımını gerçekleştiren yöneticileri ve bunlara danışmanlık veren firmaların temsilcileri. Konunun hassasiyeti yüzünden şirketler ve yöneticiler isimlerinin yayınlanmasını istemedikleri için ortaya çıkan tabloyu şöyle özetlemek mümkün: Engelli ve hükümlülerin istihdamında yaşanan zorluklarda birinci sırayı, işe uygunluk için aranan kriterlerde aday bulma problemi alıyor. Burada, işe alınacak engelli ya da hükümlünün, şirket kültürüne uygun olmaması kurumların en zorlandığı konulardan. Ülkemizdeki sistemin, engellilerin hayatını kolaylaştırmadaki yetersizliği pek çok özürlünün yeterli eğitim-öğretimden geçmesine olanak vermemesi sonucu gerçekleşen düşük eğitim düzeyi kurumları sıkıntıya sokuyor. Şirketler, sahip olunan engelin iş yapışı engelleyici boyutta olmamasını talep ediyor. Bu yüzden de hafif engeli olanlar daha rahat istihdam edilirken, engel düzeyi arttıkça iş bulmada büyük zorluk yaşanıyor. Şirketler adayın kişisel becerilerinin gelişmiş olmasını, yabancı dil bilmesini istiyorlar ki ülke şartları elverişli olmayan Türkiye için bu oldukça lüks bir şart olarak önümüze çıkıyor. Örneğin tekerlekli sandalyeye bağımlı engelliler için iş yerinin fiziksel şartları da önem kazanıyor. Bu sandalyelerin içeri girebilmesi için firmanın mimarisi önem taşıyor. Estetiğe önem verilen tasarımlarda, engelliler hesaba katılmayarak bir tür ayrımcılık yapılmış oluyor. Engellilerin bakım ihtiyaçları da şirketlerin gözünü korkutucu bir unsur. Eski mahkumun istihdamı söz konusu olduğunda ise işe alımlarda önyargı önemli rol oynuyor. İşverenin, içinde bulunduğu hükümlü durumdan sorumlu tuttuğu eski mahkuma iş verme arzusu pek kuvvetli olmuyor. Mahkumlar açısından da iş dünyasındaki en büyük sorun, bu bakış açısı zaten.

Tek yol İş-Kur
Tüm taraflar için zor olan bu konuda, özel istihdam danışmanlık büroları ve beyin avcıları hizmet vermiyor. Bu kadrolar için gereken elemanları bulmak için 50 ve üzeri personeli olan her şirket, İş-Kur ile irtibata geçiyor. Kayıtlı olan tüm özürlü veri tabanı üzerinden seçme yapılıyor. Ay içinde belli günlerde iş veren ve işçiyi görüştürmek için toplantılar düzenleniyor. Şirket yetkilileri ve adayların tanışması sağlanıyor. İş- Kur'un bu konuda canla başla çalıştığını, firmalara her türlü imkanı sunduğunu söyleyen Merck Sharp & Dohme (MSD) Satın Alma ve İdari İşler Müdürü Serhan Bilgin, engelli işe alım sürecinde aday belirlemede, İş-Kur ile tüm alanlarda destek aldıklarını ve maksimum düzeyde iş birliği sağladıklarını aktarıyor. Topu firmalara atan Bilgin, istihdam için genellikle görünür engel istenmediğini ve pek çok önkoşul dayattıklarını ifade ediyor.

Duyarlılık oluşturulmalı
Kısıtlı imkanlara sahip, toplumdan kopuk pek çok engellinin aranan bu şartları sağlamasının çok güç olduğunu vurgulayan Bilgin, iş arayan engelli vatandaşların karşılaştığı zorlukları şöyle özetliyor: "İş tecrübesi, öğrenim ve bilgisayar yetersizlikleri karşılaşılan en temel sorun. Engelli çalışanlar sorumluluk alma ve sosyal uyumda zorluk yaşıyor. Diğer çalışanlar da engellilerin mevcut fiziki ve psikolojik durumlarına uyum sağlamakta güçlükle karşılaşabiliyor. Firmaların bakış tarzı zorluk çıkarıyor. Örneğin sigorta şirketleri, satış için tecrübeli engelli arıyor. Engelliler zaten içe kapalı insanlar. Yetiştirilmeleri gerekiyor." Yetiştirildikleri taktirde bile iş bulmalarının zor olduğunu bilen çoğu engelli çalışan işine dört elle sarılıyor. Düşük ücret konusunda kapris yapmıyor. Engellilerin performansının, masa başında daha çok oturdukları için engelsizlere göre daha yüksek olduğunu düşünen işverenler de yok değil. Hırsızlıktan yüküm giyerek hapis yatmış birini istihdam etmeyi tercih eden işvereni örnek gösteren Aylin Coşkunoğlu Nazlıaka şöyle diyor: "Söz konusu patron, hükümlüyü şantiyesinde bekçi olarak istihdam etmişti. Buna üç neden gösterdi. Birincisi, bu kişi işini kaybetmek istemeyecek ve dört elle sarılacaktı. İkincisi, hırsızlık nedeniyle hüküm giydiği için bir şey çalınırsa ilk şüphelenilecek kişiydi; böyle bir duruma izin vermeyecekti. Üçüncüsü, hırsızlığın nasıl yapıldığını bildiği için engellemesi kolay olacaktı..." İş Kanunu'ndan doğan mecburiyetin yanı sıra sosyal sorumluluk ya da daha yüksek performans beklentisi gibi nedenlerle engellilere kapılarını açan iş veren, genel olarak çaycılık ve temizlikçilik gibi kadrolara alım yapıyor. Eski yükümlüler için ise hırsızlık ve cinayet gibi suçlar işlemiş olanların durumu daha zor. Kız kaçırma suçu işlemiş olanlar daha rahat iş bulabiliyor. Kariyer.net Genel Müdürü Pembe Candaner'in söylediği gibi "Bu bir bilinç ve toplumsal sorumluluk meselesi. İçinde yaşadığı topluma duyarlı, kendini ülkesine sorumlu hisseden firmalar, engellilerin ve eski hükümlülerin iş yaşamına katılması hakkında çok daha doğru tavırlar sergiliyor."

Yol Haritası
* Firmalar duyarlılıklarını artırmalı ve beklentilerini azaltmalı,
* Firmalarda engellilere 'iş başı' eğitimi verilmeli,
* İK yönetimi, engellileri yetiştirme sorumluluğunu üstlenmeli,
* İK yönetimi, engelli çalışana psikolojik destek vermeli,
* İK yönetimi diğer çalışanları bu konuda bilinçlendirmeli, özel koşullara sahip çalışma arkadaşlarına yar